Datum: 06.10.2020., 17:58 / Kategorija: Maternji jezik

Mudre srpske glave – 1. deo, Miloš Crnjanski

Nova sekcija sadržaja obrađivaće mudre glave srpske književnosti, ali na jedan pomalo specifičan način. Počinjemo sa Milošem Crnjanskim

Pisati o znamenitim ličnostima od nacionalnog značaja, manje-više nije previše teško. Ali, idemo korak dalje. Naše znamenite književnike predstavljaćemo i o njima pričati uz svesrdnu pomoć našeg naratora, recitatora, pesnika i boema, čoveka od pera i glasa – Vitormira Vice Dardića. Ali, krenimo redom.

Miloš Crnjanski rođen je u Čongradu, 26. oktobra 1893. godine. Bio je srpski književnik i jedan od najznačajnijih stvaralaca srpske literature 20. veka. Istakao se kao pesnik, pripovedač, romansijer i publicista. Bavio se i likovnom kritikom i ubraja se i među 100 najznamenitijih Srba svih vremena.

Biografija Miloša Crnjanskog

Rodno mesto našeg velikana, Čongrad, u vreme njegovog rođenja bio je na Austrougarskoj teritoriji, koja sada pripada Mađarskoj. Kao i u većini slučajeva, porodica mu je bila građanska, osiromašena. Otac Toma bio je niži činovnik koji je zbog istaknutog zastupanja srpske manjinske politike prognan iz Banata, iz Ilandže u Čongrad. Na osnovi priča Crnjanskog, bio je to grad koji je mogao da se uporedi sa gulazima tadašnjeg činovničkog Sibira.

Majka mu je bila Marina Vujić, rodom iz Pančeva. Crnjanski su stara sveštenička porodica u Ilandži (negde na pola puta između Pančeva u Vršca), čije se parohovanje završava sa pop Jovanom, sinom pop Dimitrija. Mali Miloš kršten je u pravoslavnoj crkvi Svetog Nikole u Sentešu, u srcu Mađarske. Kum mu je bio Rumun, Lerinc Pinće.

Detinjstvo i školovanje

Miloš Crnjanski je od 1896. godine rastao u Temišvaru, u patrijarhalno-rodoljubivoj sredini koja mu je kult Srbije i njene prošlosti usadila u dušu kao posebnu relikviju. Najdublje i najtrajnije senzacije dečjih i dečačkih godina, doživljavao je u tipično srpskim nacionalnim i verskim sadržajima. Pod tim se podrazumevaju crkvena škola, ikona Svetoga Save, tamjan, pravoslavno srpsko groblje sa ritualom sahrane i zadušnica, večernje priče i pesme o Srbiji, hajdučiji i nabijanju na kolac — sve se to u dečakovim emocijama pretvaralo u trajan nemir i nepresušan izvor nada, radosti, sumnji, razočaranja i podizanja.

Miloš Crnjanski je osnovnu školu završio u srpskoj veroispovednoj školi kod učitelja Dušana Berića u Temišvaru. Maturirao je u temišvarskoj gimnaziji kod katoličkih fratara pijarista. Po sopstvenim rečima, bio je osrednji đak do očeve smrti, odnosno do petog razreda gimnazije, a tada je rešio da ubuduće bude među prvima, što je i ostvario.

U leto 1912. Godine otišao je u Opatiju, a potom se upisao u riječku eksportnu akademiju. Igrao je fudbal u klubu Viktorija na Sušaku, koji je bio stavni deo istočn Rijeke. Godine 1913. upisao je studije medicine u Beču, koje nikada nije završio. Na žalost ili sreću?

Prvu pesmu Sudba, Crnjanski je objavio u somborskom dečjem listu Golub, tokom 1908. godine. Četiri godine kasnije, u sarajevskoj Bosanskoj vili štampana je pesma U početku beše sjaj.

Crnjanski i Prvi svetski rat

Vest o ubistvu austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda, Crnjanskog je zatekla u Beču. Na početku Prvog svetskog rata, Crnjanski je doživeo odmazdu austrijskih vlasti zbog Principovih revolverskih hitaca u Sarajevu. Mešutim, umesto zatvorskog odela dali su mu uniformu austrougarskog vojnika i poslali ga na galicijski front da juriša na Ruse. Tamo je bio ranjen. Bio je vojnik redov austrougarske carske i kraljevske 29. regimente, sa sedištem u Velikom Bečkereku.

Veći deo vremena od 1915. iz tih tragičnih ratnih dana Crnjanski je provodio u samoći ratne bolnice u Beču, više uz miris jodoforma nego baruta, da bi se tek pred sam kraj rata obreo i na italijanskom frontu. U njegove uspomene neizbrisivo su se utisnuli prizori ratne pustoši. Viđenja života u kojima je sazrevao mladi Crnjanski bila su Front, bolnice, pa opet front, i ljubavi, svuda ljubavi, za hleb i za šećer, sve mokro, sve kiša i blato, magle umiranja…

Godine 1916, radio je u Direkciji državnih železnica u Segedinu. Naredne godine je vraćen u vojsku i prekomandovan u Komoran i Ostrogon. U Beču 1918. godine upisao je Eksportnu akademiju, što je bila davnašnja želja njegovog ujaka. Ujak, na žalost, nije doživeo da dočeka Miloša studenta – umro je neposredno pre nego što je mladi Crnjanski upisao studije.

Život između dva rata

Godine 1919. u Beogradu se upisao na Univerzitet gde je studirao književnost i uređivao list pod nazivom Dan. Crnjanski je, od tada, živeo kao povratnik koji se posle duge odiseje vraća na svoju teritoriju. Crnjanski se, sa celokupnom generacijom, vratio u razorenu domovinu sa umorom i rezignacijom. U velikom haosu rata — govorio je mladi pesnik — bio sam nepokolebljiv u svojim tugama, zamišljenosti i mutnom osećanju samoće.

I u ratnim i poratnim stihovima, ovaj umorni povratnik iskreno je pevao o svojoj rezignaciji i izgubljenim iluzijama. Iz tog potucanja po krvavim svetskim ratištima, Crnjanski se vraća mislima o nužnosti rušenja lažnog mita o večitim vrednostima građanske etike.

I u poeziji i u životu on je živeo kao sentimentalni anarhist i umoran defetist koji je sa tugom posmatrao ostatke mladosti, sada poprskane krvlju i popljuvane u blatu. Osećao se tada pripadnikom naprednih društvenih snaga i glasno se izjašnjavao za socijalizam. Njegovo buntovništvo iz tih godina bilo je samo krvava eksplozija nejasnog društvenog taloga donešenog iz rata.

Književno stvaranje Miloša Crnjanskog u tom periodu bilo je krupan doprinos naporu njegove generacije da se nađe novi jezik i izraz za nove teme i sadržaje. Govoreći o literarnom programu pesničke generacije, pisao je: „Kao neka sekta, posle tolikog vremena, dok je umetnost zančila razbibrigu, donosimo nemir i prevrat, u reči, u osećaju, mišljenju. Ako ga još nismo izrazili, imamo ga neosporno o sebi. Iz masa, iz zemlje, iz vremena prešao je na nas. I ne dà se ugušiti…

Prekinuli smo sa tradicijom, jer se bacamo strmoglavo u budućnost… lirika postaje strasna ispovest nove vere. Potpuno novim stihom i sa puno emocijalne gorčine, on je tada iskazivao svoj bunt, opevao besmislenost rata, jetko negirao vidovdanske mitove i sarkastično ismevao zabludu o zlatnom veku, koji je obećavan čovečanstvu. Snagom sugestivne pesničke reči on je mnoge vrednosti građanske ideologije pretvarao u ruševine, ali na tim ruševinama nije mogao niti umeo da vidi i započne novo. Crnjanski je i u stihu i u prozi tih poratnih godina bio snažan sve dok je u njemu živeo revolt na rat.

Zaljubljivanje i venčanje

Godine 1920, upoznao se sa Vidom Ružić, sa kojom se 1921. godine venčao. Ona je bila ćerka nekadašnjeg ministra prosvete Dobrosava Ružića. Iste godine, Crnjanski je sa Vidom otišao u Pariz i Bretanju, a u povratku putovao je po Italiji. Naredne godine bio je nastavnik u pančevačkoj gimnaziji. Tada je stekao diplomu na Filozofskom fakultetu u Beogradu.

Karijera u prosveti

Od 1923. do 1931. Godine, Crnjanski je bio profesor četvrte beogradske gimnazije, saradnik dnevnog lista Politika, a  istovremeno je izdao Antologiju kineske lirike. Bio je i novinar ulista Vreme. Godine 1927. u Srpskom književnom glasniku izašli su prvi nastavci čuvenog romana Seobe.

Godina 1928. i 1929. bio je ataše za štampu pri Ambasadi Kraljevine Jugoslavije u Berlinu. Na njegov poziv nemačku prestonicu posećuje književnik Veljko Petrović. Tokom 1930, za roman Seobe dobio je nagradu Srpske akademije nauka.

Tokom 1934. pokrenuo je list Ideje u kome je pisao o Svetom Savi. Taj list je trajao samo jedno leto – na žalost.

Diplomatija i emigracija

U praskozorje Drugog svetskog rata između 1935. i 1941. godine, Crnjanski je radio u diplomatskoj službi u Berlinu pa u Rimu. Po izbijanju Španskog građanskog rata, Miloš je kao dopisnik lista Vreme izveštavao iz Frankovog štaba. Kao osoba koja nije imala lepo mišljenje o komunizmu i staljinizmu, pokazivao je više simpatija prema trupama generala Franka, ali je u tekstovima koje je pisao bio i kritičan i prema toj zaraćenoj strani.

Posle Španije, kao dopisnik iz Rima, iskazivao je simpatije za neke aspekte Musolinijeve politike i ukazivao na dvoličnost nekih zapadnih zemalja koje su iako i same kolonijalne sile zamerale Italiji njen imperijalizam. Po izbijanju Drugog svetskog rata evakuisan je iz Rima i preko Madrida i Lisabona, avgusta 1941. stigao u London.

Drugi svetski rat i dugi niz poratnih godina, Crnjanski je proveo u emigraciji u Londonu, gde je 1951. dobio britansko državljanstvo. Kao protivnik Tita i komunističke ideologije, ostao je u Londonu i živeo u emigraciji. U Glavnom gradu Ujedinjenog Kraljevstva, radio je razne poslove. Bio je knjigovođa obućarske radnje Helstern na Bond stritu i raznosio je knjige firme Hačards na londonskom Pikadiliju. Njegova supruga je šila lutke i haljine za čuvenu robnu kuću Herods. Crnjanski, onako usput, stiče diplomu Londonskog univerziteta i diplomu za hotelijerstvo i menadžerstvo.

Miloš Crnjanski je u Londonu bio član međunarodnog PEN-kluba, koji mu je obezbedio da se na mašini otkucaju njegovi romani. Odmah po okončanju Drugog svetskog rata, bio je skrajnut iz sistema obrazovanja. To su mu priredile komunističke vlasti, a tek 80-ih godina 20. veka predloženo je vraćanje njegovih dela u jezgro nastavnog plana i programa.

Branko Ćopić je tada izjavio da samo najbolji pisci treba da sačinjavaju jezgro, za razliku od kriterijuma posleratne vlasti kada su pisci bili preporučivani po nacionalnosti i koji su bili poznati kao pisci samo njihovim porodicama.

Dolazak u Beograd

Mogućnost povratka u republiku Jugoslaviju nagovestio mu je tokom jednog susreta u Londonu, poznanik iz mladosti, slikar – komunistički funkcioner Moša Pijade. Crnjanski se u Jugoslaviju se vratio 1965. Godine, i to u društvu sa jugoslovenskim ambasadorom u Londonu, Srđom Pricom. Po dolasku u „jugu“ odrekao se britanskog državljanstva. Isprva je stanovao u beogradskom hotelu Ekscelzior u blizini Skupštine. U traganju za obalama svoga života, on je s radošću ugledao Beograd koji je u njegovoj nostalgiji blistao „kao kroz suze ljudski smeh”. U stihovima posvećenim Beogradu on je potresno i nadahnuto izrazio svoja osećanja povratnika sa duge životne odiseje:

U tebi nema besmisla i smrti
Ti i plač pretvaraš kao dažd u šarene duge
A kad dođe čas, da mi se srce staro stiša,
tvoj će bagrem pasti na me kao kiša.

Upokojio se u Beogradu, 30. novembra 1977. godine. Sahranjen  je dostojanstveno ali ne i pompezno u Aleji zaslužnih građana na Novom groblju u Beogradu. Prema želji iz testamenta Narodna biblioteka Srbije je 1979. godine primila kompletnu zaostavštinu Miloša Crnjanskog. O njemu je Danilo Bećković napravio i dokumentarni film, pod jednostavnim nazivom Crnjanski…

A sada, poslušajmo šta i kako naš Vico govori o Crnjanskom.