Datum: 03.07.2020., 15:30 / Kategorija: Etnologija

Srpsko kolo, svetski značaj

Nema proslave ili obeležavanja važnog datuma, pa ni spontanog okupljanja naroda a da se ne zaigra kolo. Koliki značaj ima ova srpska igra, dovoljno govori podatak da je pod zaštitom organizacije UNESKO

Uglavnom se igra u nošnji, bez obzira iz kog dela Srbije potiče. A može i u „civilu“. Svaki kraj, svaki srez, bezmalo svako selo ima neka svoja „podešavanja“, ali jedno je zajedničko: kolo je vrsta kolektivne narodne igre i kao deo izvođačkih umetnosti prisutno je na teritoriji cele Srbije.

Osim srpskog pravoslavnog stanovništva, čije je kolo jedno od obeležja nacionalnog identiteta, izvode ga i druge etničke zajednice. Sa manjim izmenama i odrednicama karakterističnim samo za njih, naravno. Uostalom, po tome se i prepoznaje ko igra kolo.

Kolo, kolo u tri, kolo u šest je veoma rasprostranjena narodna igra u aktuelnoj igračkoj praksi Srbije i vitalan oblik tradicionalne kulture. Izvode ga međusobno povezani igrači, u kojoj prvi i poslednji imaju posebnu ulogu u određivanju kretanja. Ono je, obično, u polukružnoj a ređe po spiralnoj ili zmijolikoj putanji.

Kolo se uvek izvodi uz muzičku pratnju (osim takozvanog gluvog kola), koju igrači prate izvodeći različite vrste koraka. Osnovni obrazac koraka se izvodi kroz kretanje udesno, igranje u mestu, a onda kretanje ulevo i igranje u mestu. I tako sve dok se kolo ne završi, a to može da potraje unedogled.

Konstantno pocupkivanje kolenima se podrazumeva. Igranje u kolu je neizostavni deo svih okupljanja, privatnih i javnih proslava. Kolo izvode pripadnici svih društvenih, profesionalnih, socijalnih i starosnih grupa, u seoskim i gradskim sredinama.

U davna vremena, važilo je nepisano pravilo da viši slojevi društva (u niškom kraju znano kao čorbadžijsko) „ne trupaju u oro“, već posmatraju ostale – niže slojeve društva – kako se zabavljaju za sebe i zabavljaju elitnu publiku. Igrači se baš nešto nisu ni interesovali za one koji ih posmatraju. Na prvom mestu bilo im je lično zadovoljstvo.

Ova srpska tradicija ima izuzetan značaj, ne samo za Srbe već i za čitavo čovečanstvo. Da je tako, ilustruje činjenica da je srpsko kolo uvršteno na listu nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije, a godine 2017. UNESKO kolo stavio na svetsku listu nematerijalnog kulturnog nasleđa!

Osnovni pojmovi i pravila

Pojam kolo u srpskom narodu ima više značenja i objašnjenja. Pa, krenimo redom: oblik igre je takav da predstavlja lanac međusobno povezanih igrača koji se kreću po kružnoj liniji. Grupa osoba, ograničenog ili neograničenog broja, učestvuje u igri i formira kolo. Javni skup na kome se igra kolo, bez obzira na to da li se igra u skladu s tradicijom ili ne, naziva se igranka. Kada se kolo igra po kružnoj putanji – bez obzira na broj igrača – i uz određenu, možemo da kažemo posebnu melodiju, svrstava se u određeni tip kola.

Naravno, svaka melodija, njen ritam i sam tip kola, bliže određuju geografsku lokaciju na kojoj je karakteristični takvo igranje kola. Primeri su „moravac“, „čačak“, „šumadijsko“, „užičko“ i mnoga druga kola. Koliko ih je tačno? Niko to sa 100-odstotnom sigurnšću ne može da potvrdi. Svakako, ima ih mnogo!

Kružno kolo može da se igra i bez melodije, sa tipičnim odlikama pojedinih etničkih grupa i drugim specifičnostima, tako da postoje još i bugarsko kolo, makedonsko kolo, vlaško…

Specifičnosti kola

Kolo, kao oblik narodne igre, široko je rasprostranjeno u skoro svim narodima, a naročito je specifično za južnoslovenske narode. Isto značenje imaju termini oro ili, pak, horo. Oro se kao termin više koristio na područjima Crne Gore, jugoistočne Srbije, Makedonije i Bugarske, dok je u ostalim krajevima popularniji pojam kolo.

Osnovno značenje termina kolo je cirkulus, odnosno obruč ili krug, oblik po kome se kolo najčešće formira. Izraz, odnosno naziv horo, ili oro, potiče od grčke reči horos – u prevodu skup ljudi, igranka ili igra. Ta reč je poslužila i za imenovanje grupe odnosno načina pevanja – hor ili horsko pevanje.

Sastavni deo igranja kola

Na prvom mestu, tu je koreografija. To je, u narodu, opisivanje plesnih oblika, dok je u savremenom svetu to sinonim za osmišljavanje plesnih oblika i varijacija. Osoba koja se time bavi je koreograf.

Dalje, nailazimo na pojam Koreologija. To je nauka koja se bavi proučavanjem plesova, njihovim nastankom, razvojem i drugo.

Na kraju, susrećemo se sa izrazom Etnokoreologija. Ukratko, to je proučavanje narodnih plesova.

Oblici i forme kola

Oblici kola i tipovi kola kod Srba u vizuelnom, spoljnom obliku, nisu preterano raznovrsni ali zato postoji pravo bogatstvo koraka, melodija, odnosno načina izvođenja i igranja kola.

Oblike narodnih plesova možemo da podelimo na više načina ali su u koreologiji prihvaćine ove tri podele:

• Oblici sa neogrančenim brojem plesača (otvoreno i zatvoreno kolo)
• Oblici sa ograničenim brojem plesača (solo ples, plesovi u parovima, trojkama četvorkama i drugo)
• Složeni oblici plesova – nastali kombinacijom prethodna dva oblika plesa

Postoje oblici, kolo na kolu, kolo u kolu, i drugi koreografski oblici ali se oni danas ređe igraju i viđaju izvan kulturno umetničkih društava.

Najčešće držanje između igrača u kolu je za ruke, a može biti ispod ruke, sa ispretpletanim rukama (lesa), sa rukama na ramenima, u zagrljaju i drugo.

Zatvoreno kolo

Zatvoreno kolo u najmanjem obliku čine dvoje ljudi – par, kao i u plesu. Obično su to mladić i devojka. Čim se do njih uhvati treći, kolo se zatvara. Ulaženjem novih igrača u kolo, kolo raste. Ulazak u kolo ima razne procedure ili znakove, ali im je osnovno dozvola drugih igrača. Obično se hvata u kolo tako što muškarac ide između dve devojke (žene) i obrnuto. U zatvorenom kolu su svi igrači ravnopravni.

Otvoreno kolo

Otvoreno kolo je češći oblik. Ovde se zna gde je početak a gde kraj kola. Krajnji desni igrač je prvi ili kolovođa, a poslednji igrač u kolu je „kec“. Ova dva igrača su veoma važna i moraju da budu dobri igrači jer se celo kolo upravlja po njima. U istom smislu i „trećak“ ima značaj. To je svaki treći igrač u kolu. U otvorenom kolu može da se hvata na isti način kao i u zatvorenom, presecanjem odnosno ulaženjem u kolo ili hvatanjem na kraju kola kao poslednji.

Otvoreno kolo može da se kreće pravolinijski (lesa), vijugavo, može se prekidati i praviti drugo kolo pa čak i spajati sa drugim kolom. Pojedini igrači ili parovi mogu da imaju solo deonice paralelno sa igranjem kola. U ovom smislu otvoreno kolo je raznovrsniji, slobodniji i bogatiji oblik plesnog izražavanja u odnosu na zatvoreno kolo.

Kretanje kola

Kretanje zavisi od koraka koji su specifični za svako pojedinačno kolo. Najčešće kretanje je sleva udesno i obrnuto. Ukoliko imaju isti broj koraka u obe strane, onda su to simetrična kola. Ukoliko nemaju, onda su to nesimetrična kola. Skoro sva kola se kreću udesno, čak i ona simetrična, jer dužina koraka udesno se razlikuje od one ulevo. Sva druga zamisliva i nezamisliva kretanja su u stvari rezultat i ukras svakog kola ponaosob. Mogu se videti u izvođenju kulturno umetničih društava, dok neke korake i kretanja mogu da izvedu samo vrhunski igrači.

Muzika i kolo

Kolo se igralo uz pratnju muzike, a karakteristično je da su svirači pratili kolovođu i on je bio svojevrsni dirigent. Postojali su i znaci muzici (klecanjem kolena, na primer) kada da uspori ili da ubrza. To je davalo svojevrsnu interakciju između igrača i muzičara, tako da je svako kolo igrano na drugačiji način. Iz ovakvih pravila kola, nastali su i pojedini drugi plesovi. Verovali ili ne – tango je svojevrsni derivat srpskog kola!

Kolo se igralo uz pevanje ili uz pevanje i pratnju muzike. Tako su nastale takozvane poskočice, odnosno pesme veselog i šaljivog sadržaja.

Neki krajevi su sačuvali i gluvo (nemo) kolo bez pratnje muzike i pesme. U tim slučajevima takt se davao naglašenim udarcima stopala o tlo. Ta kola su sačuvana u Krajini (glamočko kolo), Hercegovini i Crnoj Gori.

Nematerijalno kulturno nasleđe Srbije

Igranje u kolu je neizostavni deo svih okupljanja, privatnih i javnih proslava, a izvode ga pripadnici svih društvenih, profesionalnih i starosnih grupa, u seoskim i gradskim sredinama. Deo je izvođačkih umetnosti prisutno na teritoriji cele Srbije, a pored srpskog pravoslavnog stanovništva, koje ga smatra obeležjem nacionalnog identiteta, izvode ga i druge etničke i konfesionalne zajednice. Zbog svega ovoga kolo je uvršteno u Nacionalni registar Nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije.

Upis u UNESKO

Godine 2017. UNESKO je kroz Međuvladin komitet za očuvanje nematerijalnog kulturnog nasleđa doneo je odluku o upisu elementa Kolo, tradicionalna narodna igra, koja se sa svim svojim karakteristikama nalazi na Reprezentativnoj listi nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva. Odluka o upisu doneta je 12. redovnom zasedanju Komiteta, koje je održano na strvu Čedžu u Južnoj Koreji.

Stavljanjem na UNESKO listu prethodio je predlog Srbije koji je sačinio Centar za nematerijalno kulturno nasleđe pri Etnografskom muzeju u Beogradu.