Datum: 19.12.2020., 11:52 / Kategorija: Pravoslavlje

Sveti Nikola – slavi cela Srbija

Sveti Nikola, u hrišćanstvu poznat i kao Nikola Mirlikijski, Nikola Čudotvorac, svetac je u tradicionalnim crkvama, arhiepiskop Mire Likijske. U hrišćanstvu se poštuje kao čudotvorac, u istočnom hrišćanstvu još i kao zaštitnik putnika, zatvorenika i siromašnih, a u zapadnom hrišćanstvu još i kao zaštitnik gotovo svih slojeva društva, ali naročito dece

Ovaj svetac se često prikazuje sa mitrom na glavi, simbolom njegovog episkopstva. Sveti Nikola je dao osnovu za stavaranje lika Santa Kloza, odnosno zapadnjačkog Deda Mraza. Na osnovu njegovih žitija, u kojima se govori o poklonu Svetog Nikole za tri kćerke siromašnog čoveka, proizašao je običaj darivanja za Božić. U porti crkve Svetog Nikole u Miri, gde su nekad bile njegove mošti, nalazi se statua sveca u liku Deda Mraza (Božić Bate), a uz nju prikladna vreća poklona sa dečijim likovima.

U drevnim žitijama Nikola Mirlikijsko obično se meša sa Nikolom Patarskim zbog sličnih detalja u životima svetaca: oba su rodom iz Likije, bili su arhiepiskopi i poštovani su kao svetitelji i čudotvroci. Ove sličnosti su dovele do pogrešnog zaključka koji je postojao mnogo vekova, a to da je u istoriji crkve postojao samo jedan Sveti Nikola Čudotvorac.

U Srpskoj pravoslavnoj crkvi Sveti Nikola se praznuje letnji 22. (odnosno 9.) maja (prenos moštiju), 19. (odnosno po starom kalendaru 6.) decembra zimski (dan smrti). Četvrtak je prema sedmičnom krugu bogosluženja u Prvoslavnoj crkvi posvećen Svetom Nikoli, kao i Svetim apostolima.

Životopis Svetog Nikole

Prema žitijama, Sveti Nikola se rodio u grčkoj koloniji Patari u trećem veku (280. godine) u maloazijskoj rimskoj provinciji Likiji, u vremenu kada je oblast prema kulturi bila helenistička. Nikola je bio veoma religiozan od ranog detinjstva i svoj život je potpuno posvetio hrišćanstvu. Veruje se da je rođen u bogatoj hrišćanskoj porodici i da je stekao osnovno obrazovanje. Zbog činjenice da se njegove žitije mešale sa žitijama Nikole Patarskog, nekoliko vekova je vladalo pogrešno mišljenje da su roditelji Nikola Mirlikijskog bili Teofan (Epifan) i Nona.

Od detinjstva Nikola je izučavao Sveto pismo; tokom dana nije napuštao hram, a noću se molio i čitao knjige. Njegov stric, episkop Nikola Patarski, proizveo ga je u čin čteca, a zatim u čin sveštenika, čineći ga za svojim pomoćnikom povjerio mu je predavanje učenja hrišćanske crkve narodu. Prema drugoj verziji, zahvaljujući čudu, odlukom sabora likijskih episkopa laik Nikola je odmah postao episkop Mire. U četvrtom veku je imenovanje na takav način bilo moguće.

Kada su njegovi roditelji umrli, Sveti Nikola je bogastvo koje je nasledio podelio siromašnima.

Početak sveštenike službe Svetog Nikole pripisuje se vremenu vladavine rimskih careva Dioklecijana (284—305) i Maksimilijana (286—305). Dioklecijan je 303. godine izdao naredbu kojom se legalizuje sistematski progon hrišćana širom carstva. Pošto su oba cara abdicirala 1. maja 305. godine, došlo je do promene u politici njihovih naslednika prema hrišćanima. Nikola je bio zatvoren za vreme Dioklecijanovih progona, a oslobođen za vreme Konstantina Velikog. U zapadnom delu carstva Konstancije I Hlor (305—306) okončao je progon hrišćana odmah nakon stupanja na presto. U istočnom dijelu Galerije (305—311) nastavio je sa progonom do 311. godine, kada je izdao edikt o verskoj toleranciji, na samrtnoj postelji. Progon od 303. do 311. godine smatra se najdužim u istoriji carstva.

Nakon smrti Galerija, njegov savladar Licinije (307—324) uglavnom je tolerisao hrišćane. Hrišćanske zajednice su počele da se razvijaju. U mladosti je putovao u Palestinu i Egipat, a po povratku u Likiju, postao je episkop Mire. Ovaj period uključuje episkopstvo Svetog Nikole u Miri. Borio se protiv paganizma, a samom Svetom Nikoli se pripisuje razaranje hrama Artemidi u Miri.

On je tako revnosno branio hrišćanstvo od jeresi, prije svega od arijanstva. Grk Damaskin Studit, mitropolit Navpaktski i Artski (16. vek), u knjizi Blago iznosi predanje po kome je za vreme Vaseljenskog sabora 325. godine Sveti Nikola „udario u obraz” svog protivnika Arija. Međutim, profesor crkvene istorije Vasilij Bolotov u knjizi Lekcije o istoriji Drevne crkve piše: Nijedna od priča o Nikejskom saboru, čak i sa slabim tvrdnjama na drevnost, među svojim učesnicima ne pominje ime Nikole, episkopa Mirlikijskog. U ovom slučaju, profesor, protojerej Vladislav Cipin smatra, pošto se u najpouzdanijim dokumentima pominju imena samo nekih od otaca Sabora, ne bi trebalo za ozbiljno uzeti ovaj argument i ne verovati crkvenoj tradiciji. Prema rečima profesora protojereja Liverija Voronova, „to se ne može smatrati istinitim prvenstveno zbog toga što je u oštroj suprotnosti sa savršenim moralom velikog sveca”, sa jedne strane, i sa Pravilima svetih apostola, sa druge strane. Ipak, prema njegovim rečima, Crkva „ne sumnja u valjanost činjenica sabornog suđenja Svetom Nikoli” za njegovo loše ponašanje. Voronov „na osnovu analize rečnika crkvenih pevanja” potvrđuje da je Sveti Nikola nazvao Arija „bezumnim bogohulnikom”.

Činjenica o tome da je Sveti Nikola udario Arija u lice i da je Svetom Nikoli suđeno nema u Nikolinim žitijama, koje je napisao Simeon Metafrast u 10. veku, ali u njima ima zapažanje, da je Nikola prisustvovao Nikejskom saboru i „odlučno se suprostavio Arijevoj jeresi”.

Po predanju na jednom turskom ostrvu Gemiler Adasi nadomak grada Fethiye, nalazio se vizantijski grad u kojem je Sveti Nikola služio kao episkop. Postoje i ostaci Episkopske palate, do koje je od mora vodio zasveden hodnik, dug nekoliko stotina metara. Tu su sada i ostaci crkve Svetog Nikole, sa grobnicama u kripti pod crkvom. Episkop Nikola je dugo poživeo i kao malo koji svetac umro prirodnom smrću u starosti. Svetitelj je po upokojenju navodno tu prvo sahranjen 340. godine. Njegove mošti su kasnije, tek u sedmom veku sklonjene u grad Miru, pred opasnošću – arapskom invazijom. U Miri postoji druga crkva Svetog Nikole podignuta u četvrtom veku, koja je stradala u zemljotresu 529. godine. Opravljena je zahvljujući pomoći cara Justinijana. Hramovni pod je niži nekoliko metara od nivoa ulice. Crkva ima lep mermerni pod i grobove u nišama. Ranohrišćanski sarkofag u južnom krilu, smešten između dva stuba, koji ima oštećen poklopac, važi za grob Svetog Nikole. U 11. veku njegove mošti su odatle prenete u italijansku luku Bari.

Sveti Nikola je poznat kao zaštitnik oklevetanih, često ih oslobađajući sudbine nevino osuđenih, zaštitnik moreplovaca i drugih putnika. On je takođe zaštitnik Svete Rusije i Grčke, milosrdnih bratstava i gildi, dece, mornara i neudatih devojaka, trgovaca i zalagaoničara i evropskih gradova poput Friburga (u Švajcarskoj) i Moskve. Jednu od prvih njemu posvećenih crkava, sagradio je u šestom veku Justinijan u Carigradu.

Prenos moštiju Setog Nikole

Na dana 26. avgusta 1071. godine, vizantijska vojska je poražena od Turaka Seldžuka tako da je Vizantija privremeno izgubila kontrolu nad velikim delom Male Azije. Ovo područje vraćeno je u sastav Vizantije tek za vreme vladavine Aleksija I Komnina (vladao 1081—1118), ali je i dalje ostalo pod napadima Turaka. Hrišćani veruju da se u ovoj pometnji sveti Nikola u jednom čudesnom snu javio nekom časnom svešteniku iz Barija i naredio da mu se mošti prenesu u taj grad, koji je u to vreme bio hrišćanski i pod pravoslavnim patrijarhom. Mošti su u Bari stigle 9. maja 1087. godine; prema nekim izvorima, mošti su ukrali taljanski pirati i preneli ih u Bari, gde se danas nalaze. Po drugom izvoru, „razbojnička družina Normana iz Barija, ukrala je njegove posmrtne ostatke iz crkve Miri“. U svakom slučaju ih u Bariju vernici sa Istoka i Zapada poštuju sve do dana današnjega. Na dan 22. maja hrišćanstvo proslavlja pomen na Prenos moštiju Svetog Nikolaja.

Svetac i zaštitnik

Hrišćani veruju da je Sveti Nikola čudotvorac i da se mnoga čuda dešavaju od njegovih čudotvornih moštiju iz kojih neprestano izbija sveto miro, kojim se leče bolesnici. Ovaj svetitelj je spašavao nasukane i izgubljene brodove, pa se smatra zaštitnikom moreplovaca. Zbog toga ga moreplovci često pozivaju pri opasnim situacijama ili brodolomima. Na ovaj datum su sve lađe, gde god se nalaze, bacale sidra i do sutradan mirovale, odajući slavu ovom svetitelju. Danas se uoči praznika često zaustavljaju lađe dok se mornari pomole svetitelju i onda nastavljaju put. Svojim čudesnim moćima sveti Nikola pomaže svakom ko mu se obrati za pomoć u bolesti, nemoći i duševnoj patnji. Uz pomoć njegove molitve slepima se vraća vid, hromi prohodaju, a gluvima se vraća čulo sluha.

Sveti Nikola je zaštitnik moreplovaca, ribara, brodova i plovidbe. Takođe je zaštitnik mnogih gradova i luka (posebno u Grčkoj i Italiji). U grčkom folkloru Sveti Nikola se opisuje kao „gospodar mora“. U modernoj Grčkoj i Srbiji on je jedan od najpoštovanijih svetitelja. Takođe on je zaštitnik države Grčke.

Ikonografija

Na ikonama Svetog Nikolaja obično se slikaju sa jedne strane Isus Hristos sa Jevanđeljem u rukama, a sa druge Presveta Bogorodica sa arhijerejskim omoforom na rukama. Ovo ima svoj dvostruk istorijski značaj, i to u prvom slučaju označava prizivanje Nikolaja arhijerejskoj službi, a u drugom opravdanje njega od kazne zbog sukoba s Arijem. Sveti Metodije, patrijarh carigradski, piše:

Jedne noći vide Sveti Nikolaj Spasitelja našega u slavi gde stoji blizu njega i pruža mu Jevanđelje, ukrašeno zlatom i biserom, a od druge strane vide Bogorodicu, koja mu stavljaše na ramena arhijerejski omofor. Malo posle ovoga viđenja predstavi se Jovan, arhiepiskop mirski, i Nikolaj bi postavljen za arhiepiskopa toga grada.

To je prvi slučaj. Drugi slučaj desio se za vreme Prvog sabora u Nikeji. Pošto nije mogao razgovorom da zaustavi Arija u huljenju Isusa Hrista i Njegove Majke, Sveti Nikolaj ga je udario rukom po licu. Sveti oci na Saboru, negodujući zbog ovakvog postupka, izdvojili su Nikolaja sa Sabora i oduzeli mu sve znake arhijerejske. Hrišćani veruju da je te iste noći nekoliko Svetih otaca videlo istovetnu viziju, naime: kako oko Svetog Nikolaja stoje sa jedne strane Gospod Spasitelj sa Jevanđeljem, a sa druge Presveta Bogorodica sa omoforom pružajući svetitelju oduzete mu znake arhijerejstva. Videći ovo Oci su se užasnuli, i povratili brzo Nikolaju ono što su mu oduzeli, i počeli ga poštovati kao velikog ugodnika Božjeg i njegov postupak prema Ariju tumačiti ne kao delo bezrazložnog gneva, nego kao izraz velike revnosti za istinu Božju.

Sveti Nikola u srpskoj kulturi

Starija tradicija Srba koji žive u srpskom Podunavlju je bila gradnja crkava posvećenih svetom Nikoli uz ovu reku, jer je on po crkvenom verovanju zaštitnik putnika na vodama. Tako postoji crkva Svetog Nikole u Vukovaru, Novom Sadu, Sremskim Karlovcima, Čortanovcima, Starom Slankamenu, Surduku, Belegišu, Starim Banovcima, Zemunu, Beogradu… U novije vreme, graditelji novih crkava uz Dunav, ne poznajući ovu tradiciju, grade hramove posvećene ostalim svecima. I Primorci (Srbi) su baštinici iste tradicije, pa su pravoslavni hramovi u Puli, Rijeci, Kotoru, Radovanićima (Luštica), Baošićima, na hridi kod sela Krimovica u Grblju, Tudorovićima (Paštrovići), Baru, Ulcinju… posvećeni ovom svetitelju. Poarbanašeni i pokatoličeni Srbi u Albaniji su još dugo nakon promjene vere slavili svetog Nikolu po starom kalendaru. Dok su Ivan Jastrebov i Srećković putovali u Skadar 1875. godine poveo se razgovor o Arbanasima rimske vere, o njihovom praznovanju svetaca i pričešću. Jastrebov je rekao kako je gledao u Miriditiji kako fratar obladnom pričešćuje ljude, a oni izlazeći iz crkve odmah su iz svojih tikvica pili vina, i to vino su smatrali za pravo pričešće. Austrijski konzul Todorović je pred svima to povrdio, a Jastrebov je dodao: Vidi se da su bili pravoslavni i na silu pokatoličeni. Todorović je dodao da je bio svedok kako Miriditi praznuju svece po starom kalendaru, a ne po novom, i nikako nisu hteli verovati fratru da je Sveti Nikola 6. decembra po novom kalendaru nego tvrdili, da je – 6. po starom kalendaru. Poarbanašeno pleme Krasnići su po Ivanu Jastrebovu kao krsnu slavu slavili Svetog Nikolu. I pleme Spači su slavili Svetog Nikolu. Svaka kuća je imala goste koji dolaze uoči praznika i ostaju celu noć, dan koji se praznuje u čast toga sveca i do polovine sledećeg dana. Katoličkim popovima je bilo veoma teško iskorenjivati taj običaj jer su gorštaci bili vanredno uporni u svojim običajima. Islamizirani Srbi u Donjem Debru uz veliku svečanost su praznovali Sv. Nikolu 9. maja po starom kalednaru. Tri dana nisu radili, goste se, a i 15. avgusta su praznovali tri dana. Za ovu slavu se govori da je slavi cela Srbija – pola slavi, pola u goste ide.

Sveti Nikola u zapadnoj kulturi

Praznik Svetog Nikole ima danas veliki značaj po celom svetu. Pošto u nekim zemljama prevladava njegov „rođak“ Santa Klaus, uvezen iz Amerike, došlo je do komercijalizacije. Pred taj dan se masovno kupuju darovi. Oni, koji slave verski praznik, tim darovima u crkvama ili domovima obdaruju i obraduju decu, a i ostale člane porodice, kao i prijatelje i poznanike. Na taj način taj praznik nosi poruku Svetog Nikole: hrišćanska dobrotvornost je uvek moderna. U podalpskim zemljama i regionima dan Svetog Nikole se dovodi u vezu sa Krampusom, običajem čije poreklo seže u nemačko-slovensku tradiciju.